Кільчэўскі Аляксандр Уладзіміравіч

Беларускі вучоны ў галіне генетыкі, селекцыі і біятэхналогіі раслін. Член-карэспандэнт Акадэміі аграрных навук Беларусі (1996—2002), акадэмік НАН Беларусі (2017, член-карэспандэнт з 2003), доктар біялагічных навук (1994), прафесар (1995), акадэмік Міжнароднай Акадэміі інфарматызацыі, член Еўрапейскага таварыства генетыкаў і селекцыянераў.

Біяграфія

Нарадзіўся ў Горках ў сям’і выкладчыкаў Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі. У 1977 годзе скончыў з адзнакай агранамічны факультэт Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі. У 1977—1980 гг. вучыўся ў аспірантуры ў Інстытуце генетыкі і цыталогіі АН БССР пад кіраўніцтвам акадэміка Л. У. Хатылёвай.

У 1982 г. абараніў дысертацыю на саісканне вучонай ступені кандыдата біялагічных навук на тэму «Эфектыўнасць першага цыкла реціпрокнaгa перыядычнага адбору ў таматах».

У 1978—1988 гг. — асістэнт, старшы выкладчык, дацэнт кафедры агародніцтва і пладаводства, узначальваў таксама аддзел навукова-даследчай работы студэнтаў БСГА.

У 1988 годзе абраны загадчыкам кафедры сельскагаспадарчай біятэхналогіі і экалогіі ў БДСГА,створанай па яго ініцыятыве. Пры кафедры быў арганізаваны найбуйнейшы ў Беларус і біятэхналагічны цэнтр, абсталяваны сучасным абсталяваннем для выканання даследаванняў у галіне біятэхналогіі і экалогіі, наладжана шырокамаштабнае вытворчасць аздароўленага пасадачнага матэрыялу бульбы, суніцы, дэкаратыўных раслін для гаспадарак і насельніцтва рэспублікі.

У 1994 годзе абараніў дысертацыю на саісканне вучонай ступені доктара біялагічных навук на тэму «Узаемадзеянне генатыпу і асяроддзя ў селекцыі раслін (на прыкладзе агароднінных культур і бульбы)». У 1995 годзе прысвоена званне прафесара. Член-карэспандэнт Акадэміі аграрных навук Беларусі (1996—2002).

У 2003 годзе быў абраны членам-карэспандэнтам Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, а ў 2017 — акадэмікам. У 2004 г. А. В. Кільчэўскі прызначаны дырэктарам Інстытута генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі. З 2014 — галоўны вучоны сакратар НАН Беларусі, з 2019 - намеснік старшыні Прэзідыума НАНБ.

Уклад у навуку

Асноўны кірунак навуковай дзейнасці А. В. Кільчэўскага ў 1977—2003 гг. — распрацоўка прынцыпаў і метадаў экалагічнай селекцыі раслін з ужываннем біятэхналогіі для стварэння высокапрадукцыйных, энергаэфектыўных і экалагічна стабільных гатункаў, якія забяспечваюць атрыманне экалагічна бяспечнай прадукцыі. Сумесна з Л. У. Хатылёвай распрацаваны метад ацэнкі адаптыўнай здольнасці і экалагічнай стабільнасці генатыпаў, асяроддзя як фону для адбору.

А. В. Кільчэўскім ўпершыню комплексна вывучана генетыка назапашвання палютантаў (нітратаў, цяжкіх металаў, радыенуклідаў) агародніннымі культурамі. Паказана, што ўнутрывідавая генетычная разнастайнасць раслін па змесце палютантаў дазваляе шляхам адбору генатыпаў з мінімальным вынасам палютантаў паменшыць іх назапашванне ў прадукцыі ў 2-5 разоў. Ён шмат увагі надае распрацоўцы метадаў селекцыі на гетэрозіс. Ім упершыню на прыкладзе тамата распрацаваны метад рэціпрокнага перыядычнага адбору, тэарэтычна абгрунтаваны і эксперыментальна правераны метад рэціпрокных тэстараў. Ён унёс вялікі ўклад у біятэхналогію раслін: распрацаваны і ўдасканалены метады кланальнага мікраразмнаження дурніцы высокай, лілей, мікра — і міні клубняў бульбы і інш. Ім таксама прапанаваны метад цыклічнай селекцыі тамата на холадаўстойлівасць і прадуктыўнасць па гаметофіту і спарафіту.

Пад яго кіраўніцтвам і пры непасрэдным удзеле створаны і раянаваны ў Беларусі 15 гатункаў і гібрыдаў тамата для адкрытага грунту і плёначных цяпліц, распрацавана эфектыўная сістэма насенняводства гібрыдаў тамата на аснове функцыянальнай мужчынскай стэрыльнасці, якая зніжае затраты на атрыманне насення ў 10 разоў.

У 2003 г па с.ч. у Інстытуце генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі пад кіраўніцтвам А. В. Кільчэўскага разгорнуты даследаванні па ДНК- пашпартызацыі і ДНК- маркіраванню генатыпаў тамата, перцу, цукровых буракоў і бульбы. Распрацаваны метады маркер — спадарожнай селекцыі тамата па генах, вызначальным лежкасць і якасць плёну. Для паскоранага ўкаранення дасягненняў геномікі і біятэхналогіі ў практыку сельскай гаспадаркі, аховы здароўя, аховы навакольнага асяроддзя па яго ініцыятыве створаны ў Інстытуце генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі Рэспубліканскі Цэнтр геномных біятэхналогій (акрэдытаваны ў 2009 г.), а таксама цэнтр калектыўнага карыстання «Геном». У цяперашні час па ініцыятыве А. В. Кільчэўскага ствараецца Рэспублiканскi банк ДНК. З’яўляецца кіраўніком падпраграмы «Геномікі» праграмы «Фундаментальныя асновы біятэхналогіі». Ініцыяваў галіновую праграму «Геномных біятэхналогій». З’яўляецца кіраўніком двух міжнародных кантрактаў з Венесуэлай у галіне біятэхналогіі і біябяспекі.

Ім апублікавана больш за 350 навуковых прац, у тым ліку 7 навуковых манаграфій і 3 падручніка, мае 15 сведчанняў селекцыянера на гатункі.

Навуковая школа

Падрыхтаваны 17 кандыдатаў і адзін доктар навук. У цяперашні час кіруе 4 аспірантамі і кансультуе 2-х дактарантаў.

Прызнанне

• Акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.
• Акадэмік Міжнароднай акадэміі інфарматызацыі.
• Член Еўрапейскага таварыства генетыкаў і селекцыянераў EUCARPIA.
• Член бюро Навуковага савета Беларускага рэспубліканскага фонду фундаментальных даследаванняў.
• Старшыня экспертнага савета БелВАКа.
• Старшыня Савета па абароне доктарскіх дысертацый па спецыяльнасцях «генетыка», «малекулярная генетыка» і «біятэхналогія».
• Член рэдкалегіі часопіса « Весці НАН Беларусі . Серыя біялагічных навук».
• Член рэдакцыйнага савета часопіса «Экалагічная генетыка» (Санкт-Пецярбург).
• Рэферэнт часопіса «Crop and Horticultural Science» (Новая Зеландыя).
• Член рэдкалегіі шэрагу іншых навуковых часопісаў.
• Старшыня Беларускага таварыства генетыкаў і селекцыянераў.
• Ганаровы доктар Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі.
• Ганаровы прафесар Вармійска-Мазурскага універсітэта (Польшча).
• Ганаровы прафесар Ольштынскай аграрна-тэхнічнай акадэміі (Польшча).

Узнагароды

• Сумесна з акадэмікам НАН Беларусі Л. У. Хатылёвай у 1999 г. атрымаў прэмію Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі за цыкл навуковых работ «Распрацоўка прынцыпаў і метадаў экалагічнай селекцыі раслін».
• Узнагароджаны знакам «Выдатнік адукацыі Рэспублікі Беларусь».
• Узнагароджаны медалём ім. С. І. Жэгалава.
• Узнагароджаны медалём ім. М. І. Вавілава.
• Узнагароджаны Ганаровая граматай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь.
• Узнагароджаны Ганаровымі Граматамі НАН Беларусі, Мінсельгасхарча, Вышэйшай атэстацыйнай камісіі, Беларускага Рэспубліканскага фонду фундаментальных даследаванняў.
• Медаль Францыска Скарыны (2014).

Бібліяграфія

• Генотип и среда в селекции растений / в соавт.- Мн.: 1989;
• Биометрия в генетике и селекции растений/ в соавт.- М.: 1992;
• Экологическая селекция растений/ в соавт. — Мн.: 1997;
• Селекция гетерозисных гибридов томата/ в соавт.- Мн.: 2005;
• Взаимодействие генотипа и среды в Государственном сортоиспытании овощных культур/ в соавт. — Горки: 2006.