Якуб Колас

Беларускі паэт, празаік, драматург, крытык, публіцыст, перакладчык, мовазнавец, педагог, грамадскі дзеяч; адзін з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Народны паэт Беларусі (1926). Акадэмік АН Беларусі (1928). Заслужаны дзеяч навукі Беларусі (1944).

Біяграфія

Маладосць

Нарадзіўся ў засценку Акінчыцы Мінскага павета Мінскай губерні. Бацькі — Міхал Казіміравіч і Ганна Юр’еўна (народжаная Лёсік) з вёскі Мікалаеўшчына (цяпер за 12 км ад Стоўбцаў). З 13-ці іх дзяцей да сталага веку дажыла толькі 9. Бацька быў лесніком у радзівілаўскіх уладаннях, маці займалася гаспадаркай. Браты Уладзімір (1879—1954), Алесь (1880—1940), Іосіф (1895—1980), Міхал (1897—1991), сёстры Міхаліна (1887—1977), Юзэфа (1891—1964), Марыя (1900). Неўзабаве па нараджэнні Ко́стуся, так звалі Канстанціна дома, сям’я пераехала ва ўрочышча Ласток (або Сухошчына), потым, у 1890—1904 гадах, Міцкевічы жылі ў леснічоўцы Альбуць паблізу Мікалаеўшчыны.

Значна паўплываў на Костуся дзядзька па бацьку — Антось, ён абудзіў у падлетку цікавасць да літаратуры. Костусь сам навучыўся грамаце рускай мовы, а дзве зімы яго разам са старэйшымі братамі навучаў хлопчык-«дарэктар». Скончыў 2-гадовае Мікалаеўшчынскае народнае вучылішча (1894). Наступныя тры гады жыў у Альбуці, дапамагаў на гаспадарцы бацькам, шмат чытаў, рыхтаваўся да паступлення ў настаўніцкую семінарыю.

На кошт скарбу ў 1898 годзе паступіў у Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю. Падчас вучобы пісаў вершы і байкі на рускай мове, збіраў беларускі этнаграфічны і фальклорны матэрыял, пачаў пісаць па-беларуску. Па сканчэнні семінарыі (1902) працаваў настаўнікам на Заходнім Палессі ў вёсках Люсіна (цяпер Ганцавіцкі раён), Пінкавічы (цяпер Пінскі раён). Рабіў этнаграфічныя і фальклорныя запісы. Тым жа часам пазнаёміўся з нелегальнай сацыялістычнай літаратурай, уключыўся ў грамадскую дзейнасць, вёў тлумачальныя гутаркі з сялянамі. У 1905 годзе склаў петыцыю пінкавіцкіх сялян з патрабаваннямі да памешчыка Зыгмунта Скірмунта, за гэта на пачатку 1906 года быў пераведзены з Пінкавіч на працу ў Верхменскае народнае вучылішча (цяпер Смалявіцкі раён). Актыўна ўдзельнічаў у нелегальным З’ездзе настаўнікаў Мінскай губерні 9—10 ліпеня 1906 года ў Мікалаеўшчыне, з’езд разагнала паліцыя, а Канстанціну Міцкевічу сярод іншых забаранілі настаўнічаць.

Узімку 1906—1907 года жыў у родных у леснічоўцы Смольня, без адпаведнага дазволу адкрыў прыватную школу. У 1907 годзе прыехаў у Вільню, пачаў працаваць загадчыкам літаратурнага аддзела «Нашай нівы», але праз некалькі тыдняў паводле загаду паліцыі пакінуў горад. У студзені—красавіку 1908 года працаваў у прыватнай беларускамоўнай школе ў вёсцы Сані (цяпер Талачынскі раён), арганізатарамі якой былі Тэрэза Гардзялкоўская і яе сын Канстанцін Гардзялкоўскі. Неўзабаве быў арыштаваны і 15 верасня 1908 года асуджаны на 3 гады турэмнага зняволення. Якуба Коласа абвінавачвалі ў ажыццяўленні праграмы Усерасійскага саюза настаўнікаў, скіраванай, на думку ўладаў, на падрыў грамадскага ладу Расійскай імперыі, а таксама ў складанні адозвы да настаўнікаў, якую не пісаў, але сапраўднага аўтара не выдаў. Увесь тэрмін Колас адбываў у Мінскім астрогу (Пішчалаўскі замак).

Па вызваленні у 1911 годзе з верасня Колас без дазволу навучаў дзяцей чыгуначнікаў у Лунінцы, у 1912 годзе атрымаў Пасведчанне пра дабранадзейнасць і да 1914 года афіцыйна працаваў настаўнікам у Купяцічах паблізу Пінска, а затым у Пінскім 3-м прыходскім вучылішчы, жывучы на кватэры чыгуначнага фельчара А. А. Балевіча. У чэрвені 1913 года Якуб Колас ажаніўся з настаўніцай пінскай чыгуначнай школы Марыяй Дзмітрыеўнай Каменскай, яны пражылі разам больш за 30 гадоў, мелі трох сыноў. У гэты ж перыяд, у жніўні 1912 года, на леснічоўцы Смольня паблізу Мікалаеўшчыны Колас пазнаёміўся з Янкам Купалам, гэтай сустрэчай пачалося іх сяброўства.

1915—1940

У час Першай сусветнай вайны з 1915 года разам з сям’ёю ў бежанстве ў Маскоўскай губерні. Мабілізаваны, у 1916 годзе скончыў маскоўскае Аляксандраўскае ваеннае вучылішча, служыў у запасным палку ў Пермі. Сям’я тым часам пераехала ў Абаянь (цяпер Курская вобласць Расіі). У званні падпаручніка летам 1917 года адпраўлены на Румынскі фронт, але неўзабаве за станам здароўя атрымаў адпачынак. Урэшце, як настаўнік Канстанцін Міцкевіч (Якуб Колас) быў вызвалены ад вайсковай службы і застаўся з сям’ёю ў Абаяні, працаваў настаўнікам і школьным інструктарам.

У 1921 годзе Якуб Колас выкліканы ўрадам Беларускай ССР вярнуўся ў Менск. Супрацоўнічаў з Навукова-тэрміналагічнай камісіяй Народнага камісарыята асветы, Літаратурнай камісіяй па збіранні вуснай народнай творчасці Інбелкульта, быў выкладчыкам у Беларускім педагагічным тэхнікуме і Беларускім дзяржаўным універсітэце, чытаў лекцыі па граматыцы і методыцы выкладання беларускай мовы на Слуцкіх настаўніцкіх педагагічных курсах.

У 1920-я—1930-я гады Якуб Колас актыўна ўдзельнічае ў навуковым і грамадска-палітычным жыцці БССР. З 1928 года ён акадэмік АН БССР, з 1929 — член яе Прэзідыума і віцэ-прэзідэнт. У 1927—1929 гадах кандыдат у члены ЦВК БССР, у 1929—1931 і 1935—1938 — член ЦВК БССР. Удзельнік 1-га Усебеларускага з’езда савецкіх пісьменнікаў і 1-га Усесаюзнага з’езда савецкіх пісьменнікаў у Маскве (1934), на абодвух з’ездах абраны ў кіруючыя органы саюзаў пісьменнікаў. Удзельнік Сусветнага кангрэсу абароны культуры (1935, Парыж).

Нягледзячы на прызнанне заслуг Якуба Коласа з боку савецкай дзяржавы — у 1926 годзе ён атрымаў званне Народнага паэта Беларусі і пажыццёвую пенсію — пісьменнік трапіў пад хвалю палітычных рэпрэсій 1920-х—1930-х гадоў. З сярэдзіны 1920-х у доме Якуба Коласа не раз праводзілі вобшукі, самога пісьменніка выклікалі на допыты. Савецкія органы дзяржаўнай бяспекі спрабавалі прыцягнуць Якуба Коласа да шэрагу палітычных спраў, у т.л. г.зв. «Лістападаўскай» і «Саюза вызвалення Беларусі». Ціск на Якуба Коласа ўзмацняўся, у 1930-я гады яго абвінавачвалі ў «нацдэмаўшчыне», а таксама разнастайных «шкодных ухілах» у творчасці, ён вымушаны быў каяцца ў «памылках». У 1930-я гады былі рэпрэсаваныя і расстраляныя знаёмыя, калегі і сваякі Якуба Коласа, у тым ліку матчын брат Язэп Лёсік і жончын брат Аляксандр Каменскі. Самому Якубу Коласу неаднаразова пагражаў арышт і рэпрэсіі, але, верагодна, на гэта не было атрымана дазволу найвышэйшага савецкага кіраўніцтва. Даследчыкі адзначаюць, што гэтыя падзеі негатыўна адбіліся на псіхалагічным стане пісьменніка, адпаведна і на яго творчасці.

1941—1956

Пасля нападу Германіі на СССР у час Другой сусветнай вайны паэт жыў у Клязьме паблізу Масквы, Ташкенце, Маскве. У 1944 годзе Якубу Коласу прысвоена званне Заслужаны дзеяч навукі БССР. У канцы 1944 года вярнуўся ў Мінск.

Па вайне да канца жыцця працаваў у АН БССР. У 1950-я гады Якуб Колас быў навуковым рэдактарам і ўдзельнікам выдання «Руска-беларускага слоўніка» (1953). Быў дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР і Вярхоўнага Савета БССР, членам ЦК на XX—XXII з’ездах КПБ, членам Камітэта па Дзяржаўных прэміях у галіне літаратуры і мастацтва СССР, віцэ-старшынёй Усеславянскага антыфашысцкага камітэта, старшынёй Беларускага і членам Савецкага камітэта абароны міру. У 1956 годзе Якуб Колас звярнуўся да ЦК кампартыі з лістом пра месца і стан беларускай мовы ў грамадскім жыцці, прапаноўваў меры яе абароны.

Дзесяцігоддзі напружання адмоўна адбіліся на стане здароўя пісьменніка. Толькі за апошнія 10 гадоў свайго жыцця ён хварэў на запаленне лёгкіх 26 разоў. Памёр 13 жніўня 1956 года за сваім рабочым сталом. Пахаваны ў Мінску на Вайсковых могілках. У 1970 годзе на магіле пастаўлены гранітны помнік (скульптары Уладзімір Ананька, Мікалай Якавенка, архітэктар Міхаіл Мызнікаў).

Творчасць

У сваёй творчасці карыстаўся наступнымі псеўданімамі: Тарас Гушча, Карусь Лапаць, К. Адзінокі, К. Альбуцкі, Андрэй «сацыяліст», Тамаш Булава, Ганна Груд, Мікалаевец, Лесавік і інш

Ужо ў 10-гадовым узросце, пад уплывам твораў Івана Крылова, склаў байку «Варона і Лісіца», а праз тры гады напісаў першы верш «Вясна». Бацька заахвочваў літаратурныя схільнасці хлопчыка, тым жа часам Костусь пазнаёміўся з беларускай літаратурнай творчасцю, вершам Янкі Лучыны «Стары ляснік», і быў ад яе пад пэўным уражаннем. У семінарысцкія гады яшчэ болей захапіўся літаратурай, пазнаёміўся з творамі Адама Міцкевіча, Тараса Шаўчэнкі, Івана Франко, Мікалая Гогаля, Льва Талстога, Міхаіла Лермантава, Аляксея Кальцова, Мікалая Някрасава, Аляксандра Пушкіна, Івана Хемніцара. Складаў вершы і байкі па-руску. Займаўся зборам беларускага этнаграфічнага і фальклорнага матэрыялу. Значны ўплыў на Костуся зрабіў выкладчык семінарыі Фядот Кудрынскі, які звярнуў увагу маладога паэта на важнасць пісання па-беларуску. Міцкевіч пачаў пісаць вершы і прозу на беларускай мове. Гэтыя вершы прысвячаліся прыродзе, нялёгкай долі селяніна. У тыя самыя гады напісаны паэмы «Каля кастра» і «Страх», тэксты якіх не захаваліся, а таксама першая проза па-беларуску — нарыс «Наша сяло, людзі і што робіцца ў сяле».

У 1900-я гады жанравы дыяпазон Канстанціна Міцкевіча пашыраецца, на гэтую пару прыпадае першая публікацыя. Дэбютаваў у друку вершам «Наш родны край» у газеце «Наша доля» за 1 верасня 1906 года, тут упершыню Канстанцін Міцкевіч выкарыстаў псеўданім Якуб Колас. У «Нашай долі» за 15 верасня 1906 года пад псеўданімам Дзядзька Карусь надрукавана апавяданне Канстанціна Міцкевіча «Слабода» пра самавольства царскай паліцыі — дэбют прозы пісьменніка. Тым часам Міцкевіч актыўны аўтар газеты «Наша ніва». У творчасці Канстанціна Міцкевіча гэтага перыяду з’явіліся новыя формы, болей высокі ўзровень літаратурнай працы, ён піша алегарычныя апавяданні «Казкі жыцця», дзе па-філасофску асэнсоўвае рэчаіснасць. Колас пісаў вершы і падчас зняволення ў Мінскім астрогу, якія ўдавалася перапраўляць на волю.

У 1910-я гады звяртаецца да буйных форм з філасофскім асэнсаваннем рэчаіснасці, у гэтыя гады пачынаецца праца над ліра-эпічнымі паэмамі «Новая зямля» (пачаў пісаць у мінскім астрогу) і «Сымон-музыка». Творы гэтага перыяду — вершы і апавяданні, публікаваліся ў «Нашай ніве». Першая кніга Якуба Коласа «Другое чытанне для дзяцей беларусаў», праца над якою пачата зімою 1906—1907 года, выйшла у Санкт-Пецярбургу ў выдавецтве «Загляне сонца і ў наша аконца» ў 1909 годзе. Першы зборнік вершаў «Песні жальбы», напісаны ў 1906—1909 гадах, выйшаў у Вільні ў 1910 годзе. Галоўная тэма творчасці Якуба Коласа ў тыя гады — жыццё беларускага сялянства. Вершы рэгулярна друкавала «Наша ніва». У 1912 годзе ў Вільні выходзіць яго зборнік «Апавяданні», асобнымі выданнямі выйшлі апавяданні «Нёманаў дар», «Тоўстае палена», зборнік вершаваных апавяданняў «Прапаў чалавек» (усё Санкт-Пецярбург, 1913), зборнік апавяданняў шырокага тэматычнага дыяпазону «Родныя з’явы» (Вільня, 1914), п’еса «Чарка ўсё на свеце робіць» (Петраград, 1916).

У паэтычных творах перыяду Першай сусветнай вайны, Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый гучаць антываенныя матывы, занепакоенасць лёсам Беларусі ў новых гістарычных умовах, заклік да працы на карысць радзімы. Гэтыя творы ўвайшлі ў зборнік «Водгулле» (Менск, 1922). Якуб Колас працуе над раней пачатымі паэмамі «Новая зямля» і «Сымон-музыка». Пісаў і драматургічныя творы, у тым ліку п’есы «Антось Лата», «На дарозе жыцця» (абедзве 1917). У гэты час напісаў большасць апавяданняў са зборніка «Казкі жыцця» (Коўна, 1921). У 1923 годзе асобным выданнем выходзіць урэшце скончаная паэма «Новая зямля», а ў 1925 годзе 3-я рэдакцыя паэмы «Сымон-музыка». Разам з гэтым пашыраецца тэматыка твораў Якуба Коласа, ад праблем вёскі ён звяртаецца да гістарычнага лёсу беларускай інтэлігенцыі пачатку XX ст. Створаны вялікія празаічныя творы, гэтак званыя «палескія аповесці» — «У палескай глушы» (Вільня, 1923) і «У глыбі Палесся» (Менск, 1927), часткі будучай трылогіі. У 1925 годзе выйшла п’еса «Забастоўшчыкі», у чымсьці аўтабіяграфічная, пра беларускае настаўніцтва ў палітычнай барацьбе. У 1926 годзе выйшла аповесць «На прасторах жыцця» аб праблемах моладзі 1920-х гадоў.

Рэпрэсіі ў БССР 1920-х—1930-х гадоў, забойствы калег, сяброў і сваякоў, сталая пагроза ўласнаму жыццю, адмоўна адбіліся на псіхалагічным стане Якуба Коласа і на яго творчасці. Да таго ж дадалася прымусовая калектывізацыя, абмежаванне грамадскіх свабод, таталітарная ідэалогія. На думку коласазнаўцаў Міколы Мацюха і Міхася Мушынскага, у гэты час пісьменнік трапіў у цалкам залежнае ад бальшавіцкай сістэмы становішча з якога не было выйсця. Фактычна Якоб Колас быў закладнікам і вымушаны быў адпавядаць ідэалагічным патрабаванням, міжволі прапагандуючы сацыялістычны рэалізм.

У 1926 годзе Якуб Колас пачаў паэму «На шляхах волі», пра цяжкія ўмовы часоў Першай сусветнай вайны, над ёю ён працаваў у 1930-я і 1950-я гады, але так і не скончыў. Да тэмы падзей Першай сусветнай вайны Якуб Колас таксама звяртаўся ў п’есе «Вайна вайне» (1927—1938), да тэмы Грамадзянскай вайны ў аповесці «Дрыгва» (1933) і створанай на яе аснове п’есе «У пушчах Палесся» (1937). У 1932 годзе выйшла досыць схематызаваная ідэалагічная аповесць «Адшчапенец» пра перавагі калектыўнай гаспадаркі перад аднаасобнай. У 1940 годзе Якуб Колас пачаў паэму «Рыбакова хата» пра Заходнюю Беларусь у міжваеннай Польшчы.

Таксама ў 1920-я-1930-я гады Якуб Колас актыўна займаўся перакладамі з польскай, рускай і ўкраінскай моў («Палтава» Аляксандра Пушкіна, паасобныя творы Адама Міцкевіча, Тараса Шаўчэнкі, Паўла Тычыны, Рабіндраната Тагора, Міхаіла Лермантава і інш).

У час Другой сусветнай вайны ў шэрагу паэтычных і публіцыстычных твораў услаўляў савецкі патрыятызм і гераізм, выкрываў сутнасць нацызму. У гэты перыяд выйшлі зборнікі паэзіі «Адпомсцім» (1942), «Голас зямлі» (1943), паэмы «Суд у лесе» (1942), «Адплата» (1943—1944) ды інш.

Пасля вайны творчасць Якуб Колас спалучаў з працай савецкага функцыянера. У 1954 годзе ён скончыў аповесць «На ростанях» на аснове падзей 1906—1911 гадоў, якая стала 3-й, апошняй (разам з «У палескай глушы» і «У глыбі Палесся»), часткай аднайменнай трылогіі.

Узнагароды

Кавалер Ордэна Леніна, Ордэна Чырвонага Сцяга, Ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР (1946, за вершы ваеннага часу; 1949, за паэму «Рыбакова хата»).

Ушанаванне памяці

У 1959—1965 гады прысуджалася літаратурная прэмія імя Я. Коласа. З 1965 г. прысуджалася Дзяржаўная прэмія імя Якуба Коласа за найлепшыя празаічныя і літаратуразнаўчыя працы. Яго імя нададзена Мінскаму паліграфічнаму камбінату, Інстытуту мовазнаўства НАН РБ, Віцебскаму драматычнаму тэатру, Цэнтральнай навуковай бібліятэцы НАН РБ і іншым бібліятэкам. Імем Якуба Коласа быў названы Нацыянальны дзяржаўны гуманітарны ліцэй з філіялам і Нясвіжскі дзяржаўны каледж. Імя Якуба Коласа носяць школы, плошчы, вуліцы гарадоў і вёсак Беларусі.

У Мінску працуе Дзяржаўны літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа, яго філіялы знаходзяцца ў Стаўбцоўскім раёне: у Акінчыцах, Смольні, Мікалаеўшчыне і Альбуці.

Сядзіба Акінчыцы, дзе нарадзіўся Мікалай Міцкевіч (Якуб Колас), цяпер уваходзіць у рысу горада Стоўбцы. За 5 кіламетраў ад Стоўбцаў месціцца сядзіба Альбуць, дзе будучы пісьменнік жыў з сям’ёй ад 1890 года і якую ён апісаў у паэме «Новая зямля» пад назвай «Парэчча». За некалькі кіламетраў, у Смольні, жылі маці, дзядзька, браты і сёстры літаратара. Менавіта тут у 1912 годзе ўпершыню сустрэліся Якуб Колас і Янка Купала. Хутар Ласток, дзе захаваўся аўтэнтычны дом, у якім з трох да васьмі гадоў жыў Якуб Колас, аддзяляе ад Смольні каля 8 кіламетраў. Тут захаваліся дом, хлеў, гумно — усе яны стаяць з тых часоў, калі тут жыла сям’я Міцкевічаў. Адзін з пакояў дома аддадзены пад музейныя экспанаты.

У 1990 годзе ў вёсцы Пінкавічы адкрыўся музей Якуба Коласа пад кіраўніцтвам Івана Калошы. На адкрыцці прысутнічаў сын Коласа.

У сярэдзіне 1980-х гадах пачалі ладзіцца навуковыя чытанні, па выніках якіх выдаецца зборнік «Каласавіны» (ад 1986), прысвечаны жыццёваму і творчаму шляху Коласа. Вывучэннем жыцця і творчасці паэта займаецца адна з галін беларускай літаратурнай навукі — Коласазнаўства. Творы Якуба Коласа перакладзены больш чым на сорак моў свету.

Помнікі і мемарыяльныя дошкі

Помнікі Якубу Коласу ўсталяваны ў наступных месцах Беларусі:

• Ганцавічы
• Мінск (на плошчы, названай у яго гонар)
• Мікалаеўшчына
• Навагрудку
• Нясвіж
• Плоскае Талачынскага раёна
• Стоўбцы (2022)

Прысвечаныя паэту помнікі за мяжой устаноўлены у Ташкенце (Узбекістан) і горадзе Цяньцзінь (Кітайская Народная Рэспубліка).

Прысвечаныя паэту мемарыяльныя дошкі за мяжой устаноўлены ў Вільнюсе і ў Ташкенце.

Цікавыя факты

У розны час Якуб Колас валодаў аўтамабілямі марак ГАЗ, ЗІМ, Chevrolet і Opel.

Спампаваць ці купіць кнігі