Барадулін Рыгор Іванавіч

Беларускі і савецкі паэт, эсэіст і перакладчык. На дадзены момант з’яўляецца апошнім чалавекам, які атрымаў званне «Народны паэт Беларусі».

Біяграфія

Нарадзіўся ў сям’і Івана Рыгоравіча і Акуліны Андрэеўны Барадуліных на хутары Верасоўка (афіцыйная назва на той час была «Гарадок ІІ Востраў-Сарочынскага сельсавета»), а ў 1937 г. хутар быў ліквідаваны і сям’ю паэта перасялілі ва Ушачы. Дзед паэта па мамінай лініі Андрэй Гальвіньш быў этнічным латышом. Бацька загінуў у 1944 г. падчас ВАВ у партызанскім атрадзе. Пасля вайны Рыгор Барадулін вучыўся ва Ушацкай сярэдняй школе (скончыў у 1954 г.), затым на філалагічным факультэце БДУ (скончыў у 1959 г.).

Працаваў рэдактарам у розных перыядычных выданнях: газеце «Советская Белоруссия», часопісах «Бярозка», «Полымя», а таксама ў выдавецтвах «Беларусь» (з 1969 г.), «Мастацкая літаратура» (з 1972 г.). Выдавецтву «Мастацкая літаратура» Рыгор Барадулін аддаў больш за дваццаць гадоў, працаваў рэдактарам, затым загадчыкам рэдакцыі. У складзе дзяржаўнай дэлегацыі БССР прымаў удзел у 39-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1984 г.).

Рыгор Барадулін быў дзейным чальцом СБП, адным са стваральнікаў і актыўных удзельнікаў Беларускага ПЭН-цэнтра (1989—1999 гг., прэзідэнт з 1990 г., віцэ-прэзідэнт з 1999 г.). З’яўляўся членам Партыі БНФ, членам Сойма БНФ (з 1989 г.). У 1995—1997 гг. быў у кіраўніцтве Беларускага Фонду Сораса.

Быў жанаты з Валянцінай Міхайлаўнай Барадулінай. Дачка Ілона — мастачка, ёсць унучка Дамініка. Калекцыяніраваў сланоў і чарапах. Рыгор Барадулін вызнаваў сябе як уніята.

Памёр 2 сакавіка 2014 г. у сваёй кватэры ў Мінску пасля многіх гадоў пакут ад хваробы Паркінсона. Смерць была раптоўная і імгненная. Быў адпеты ў Чырвоным Касцёле 4 сакавіка 2014 г. у грэка-каталіцкім (уніяцкім) і рымска-каталіцкім абрадах. Пахавалі Рыгора Барадуліна ва Ушачах у беларускай народнай вышытай кашулі ў той жа дзень побач з магілай мамы, як таго і жадаў паэт пры жыцці. Запячатванне Магілы зрабіў апостальскі візітатар для грэка-каталікоў Беларусі архімандрыт Сяргей Гаек.

Творчасць

Дэбютаваў вершамі ў 1953 г. у газеце «Чырвоная змена». Нізка вершаў «На зямлі цаліннай» склала асноўны змест першай кнігі «Маладзік над стэпам» (1959 г.). У ранняй творчасці — кнігі лірыкі «Рунець, красаваць, налівацца!» (1961 г.), «Нагбом» (1963 г.), «Неруш» (1966 г.), «Адам і Ева» (1968 г.) — паэт данёс да чытача трываласць асноў народнай маралі і этыкі, пераканаў у таленавітасці беларускага народа, у яго багатай духоўнасці. У паэзіі ён асэнсоўвае асноўны змест эпохі: вайну, убачаную дзіцячымі вачыма, клопат пасляваенных гадоў, сённяшні і заўтрашні дзень планеты. У вершах «Жароўня», «Труба», «Стэарынавая свечка», «Хлебнічак», «Цялушка», «Палата мінёраў», «Скрыпачы» і інш. — старонкі біяграфіі пакалення дзяцей вайны, што вырастаюць да маштабнага асэнсавання трагізму жыцця беларускага народа на акупіраванай тэрыторыі.

Творчасць паэта вызначаецца разнастайнасцю жанраў, вобразна-стылявых сродкаў, яркай метафарычнасцю, тонкім псіхалагізмам, багаццем моўнай палітры. Скарбы вуснай народнай творчасці, засвоеныя з дзяцінства, сталі дабратворнай глебай, на якой прарасла, зарунела непаўторная творчая індывідуальнасць Рыгора Барадуліна. У яго творах адкрываецца жывая крыніца хараства мовы і мудрасці народа, яго традыцый і звычаяў, своеасаблівай натурфіласофіі. Разам з тым народна-паэтычнае ў творчасці Рыгора Барадуліна нельга вылучыць з індывідуальнага. Дзякуючы такому сінтэзу паэту ўдаецца ствараць манументальныя вобразы Маці, Радзімы, Бацькаўшчыны.

Многія вобразы ранняй лірыкі нярэдка маюць працяг у пазнейшых творах: зборнікі «Маўчанне перуна» (1986 г.), «Самота паломніцтва» (1990 г.), «Міласэрнасць плахі» (1992 г.), «Евангелле ад Мамы» (1995 г.). У апошніх кнігах узмацняецца гучанне біблейскіх матываў. Паэт нярэдка звяртаецца да жанру малітвы, малітвы за постчарнобыльскае выжыванне і адраджэнне беларускай нацыі. Імкненнем далучыцца да агульначалавечай духоўнай культуры абумоўлены зварот да Бібліі ў «Трыкірыі». У 2005 годзе выйшаў зборнік малітоўнай паэзіі «Ксты». Зборнік «Руны Перуновы» (2006 г.), у які ўвайшла выбраная лірыка, таксама насычаны духоўнымі вершамі.

Аўтар зборнікаў сатырычных і гумарыстычных твораў «Дойны конь» (1965 г.), «Станцыя кальцавання» (1971 г.), «Прынамсі…» (1977 г.), «Амплітуда смеласці» (1983 г.), «Мудрэц са ступаю» (1988 г.) і інш., эпіграм на дзеячаў беларускай літаратуры і мастацтва: альбом «Няўрокам кажучы» (1971 г.), шаржы М. Лісоўскага; «Абразы без абразы» (1985 г.), шаржы К. Куксо. Творы для дзяцей склалі зборнікі «Мех шэрых, мех белых» (1963 г.), «Красавік» (1965 г.), «Экзамен» (1969 г.), «Ай! Не буду! Не хачу!» (1971 г.), «Суровая вымова» (1976 г.), «Што было б тады, калі б?» (1977 г.), «Ці пазяхае бегемот?» (1981 г.), «Азбука не забаўка» (1985 г.), «Індыкала-кудыкала» (1986 г.), «Кобра ў торбе» (1990 г.). Напісаў кнігу літаратурна-крытычных артыкулаў і эсэ «Парастак радка, галінка верша» (1987 г.).

Цалкам плён працы Рыгора Барадуліна складаецца больш чым з 100 выдадзеных зборнікаў паэзіі, крытычных артыкулаў, эсэ, перакладаў. Двойчы выдаваліся зборы выбраных твораў паэта (1984 г., 1996—2002 гг.). Апошні збор напачатку заяўляўся ў пяці тамах, але выйшлі толькі чатыры.

Да 25-годдзя пантыфікату Папы Рымскага Рыгор Барадулін пераклаў на беларускую мову кнігу паэзіі Яна Паўла II «Рымскі трыпціх» і меў магчымасць пабачыцца з пантыфікам на асабістай аўдыенцыі ў Ватыкане 28 чэрвеня 2004 г.

Пераклаў на беларускую мову п’есу «Вей, вятрок!» Яна Райніса (1980 г.), зборнікі твораў «Блакітны звон Грэнады» Гарсія-Лоркі (1975 г.), «Мелодыя каліны» Івана Драча (1981 г.), «Ветраліст» Габрыелы Містраль (1984 г.), «Рубаі» Амара Хаяма (1989 г.); «Слова пра паход Ігараў» (1986 г.), кнігу Яна Паўла II, а таксама асобныя творы Уільяма Шэкспіра, Джорджа Байрана, Пабла Неруды, Нікаласа Гільена, Адама Міцкевіча, Вінцэся Каратынскага, Уладзіслава Бранеўскага, Сяргея Ясеніна, Расула Гамзатава, Сэсара Вальеха і інш.

У 2013 г. выйшаў «Вушацкі словазбор Рыгора Барадуліна», які ўклала Наталля Давыдзенка. Гэта не проста дыялектны слоўнік з радзімы Рыгора Барадуліна — Ушаччыны — гэта па сутнасці поўнае апісанне жывых традыцый цэлага беларускага раёна з асобнай «вушацкай», як кажа Дзядзька Рыгор, культурай. У кнізе сабрана амаль усё: пачынаючы ад традыцыйных «вушацкіх» імёнаў, скончваючы падрабязным апісаннем страў мясцовай кухні, святкавання народных і рэлігійных свят. Адметнаю рысаю кнігі з’яўляецца таксама і поўная адсутнасць цэнзуры, што робіць мову яшчэ больш жывой. Сам паэт казаў, што гэта самая галоўная кніга ўсяго яго жыцця, пісаць якую ён пачаў яшчэ ў дзяцінстве. «Вушацкі словазбор Рыгора Барадуліна» прызнаны лепшай кнігай 2013 г. па версіі газеты «Наша Ніва».

Песні на словы Рыгора Барадуліна напісалі Алесь Камоцкі, І. Барсукоў, Генрых Вагнер, З. Галубіцкая, Яўген Глебаў, У. Журовіч, М. Наско, Дзмітрый Смольскі, М. Хаўхлянцаў і інш.

Мова

Схільнасць да лінгвістыкі праявілася ў Рыгора Барадуліна яшчэ падчас навучання ў беларускамоўнай школе мястэчка Ушачы, якое сам паэт дыялектна называе Вуша́ча (жаночы род). Барадулін быў выдатнікам па нямецкай мове, меў высокія адзнакі па рускай мове і літаратуры. Беларуская мова выклікала ў Барадуліна найбольшую цікаўнасць. У той час Барадулін пачынае цікавіцца творчасцю Максіма Багдановіча. Дакладныя навукі (фізіка, матэматыка) даваліся Барадуліну цяжэй, што ў спалучэнні са здольнасцю да моў і абумовіла яго паступленне на філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта.

Ва ўніверсітэце Рыгор Іванавіч знаёміцца з творчасцю Пімена Панчанкі, Анатоля Вялюгіна, Янкі Купалы, Якуба Коласа (яго паэму «Новая зямля» Барадулін ведаў у маладосці на памяць), Уладзіміра Караткевіча, Міхася Стральцова (ён, як і Рыгор Барадулін, вучыўся на філалагічным факультэце БДУ з 1954 па 1959 гг.) і іншых беларускіх паэтаў, якія аказалі значны ўплыў на фарміраванне паэтычнага стылю Рыгора Барадуліна.

З рускіх паэтаў Рыгор Іванавіч знаходзіўся пад уражаннем ад Міхаіла Лермантава, Уладзіміра Маякоўскага, Аляксандра Пушкіна, Аляксандра Грыбаедава, Восіпа Мандэльштама, Андрэя Вазнясенскага і іншых. Аднак найбольшы ўплыў на Барадуліна пакінуў Сяргей Ясенін.

Сярод сусветных паэтаў уплыў на Рыгора Барадуліна аказалі Тарас Шаўчэнка, Генрых Гейнэ, Уільям Шэкспір і Амар Хаям («Рубаі» якога былі перакладзеныя Барадуліным на беларускую мову ў 1989 г.).

Сам паэт казаў, што галоўную ролю ў станаўленні яго як літаратара адыграла маці — Акуліна Андрэеўна Барадуліна. Вобраз маці часта сустракаецца ў творчасці Рыгора Барадуліна, асабліва ў наступных кнігах: «Трэба дома бываць часцей» (1993 г.), «Евангелле ад Мамы» (1995 г.), «Сама пайду дарогаю, голас пашлю дуброваю: Песні матчыны з Вушаччыны» (2005 г.), «Навошта» (2009 г.).

На працягу ўсяго жыцця Рыгор Барадулін выступаў супраць русіфікацыі беларускага насельніцтва і беларускай мовы ў СССР, негатыўна ўспрымаў спантанны працяг гэтага працэсу ў незалежнай Беларусі, прытрымліваўся ідэі цалкам беларускамоўнай Беларусі.

Творы Рыгора Барадуліна вылучаюцца вялікай колькасцю дыялектызмаў і неалагізмаў.

Творы Рыгора Іванавіча выходзяць на розных нормах беларускай мовы: акадэмічнай, класічнай і аўтарскай норме самога паэта (у залежнасці ад выдавецтва). Сучасную сітуацыю з адначасовым існаваннем у беларускай мове дзвюх літаратурных нормаў паэт ацэньваў негатыўна, сцвярджаючы, што гэта спрыяе дэкансалідацыі беларускамоўнай часткі насельніцтва Беларусі, якая і гэтак складае меншасць. «Тарашкевіцу» паэт крытыкаваў за наяўнасць граматычных рыс, якія характэрныя для заходнеславянскай, а не ўсходнеславянскай моўнай падгрупы, за дамінаванне ў лексіцы заходнебеларускага дыялекту і за свядомую замену слоў, аднолькавых для рускай і беларускай моў, польскімі аналагамі. «Наркамаўку» — за лексічную русіфікаванасць, значную абмежаванасць у выкарыстанні прыстаўных гукаў, замену традыцыйных назваў беларускіх населеных пунктаў адпеведнікамі найноўшага часу. Рыгор Барадулін выступаў за распрацоўку і афіцыйнае зацверджанне новай версіі беларускага правапісу, пры стварэнні якога былі б улічаны:

1. Граматыка 1918 г. Браніслава Тарашкевіча і іншыя творы ў галіне, так званага, «класічнага правапісу», або «тарашкевіцы»;
2. Распрацоўкі ў галіне беларускага мовазнаўства савецкіх часоў (у тым ліку нормы, так званай, «наркамаўкі»);
3. Усе захаваныя беларускія народныя гаворкі з іх адметнымі асаблівасцямі.

Прызнанне

Узнагароджаны ордэнамі Дружбы народаў, Знак Пашаны, латвійскім ордэнам Трох Зорак (атрымаў званне Афіцэра Ордэна (4 ступень) 23 красавіка 1997 г.), медалем Францыска Скарыны. Ганаровы доктар БДУ і ганаровы грамадзянін Ушацкага раёна. Рыгор Барадулін — апошні беларус, якому надалі званне Народнага паэта (1992 г.). Лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі (1976 г.) і Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы (1976 г.) за зборнік вершаў «Рум» і пераклады Гарсіі Лоркі.

У 2006 г. кандыдатура Барадуліна была сярод намінантаў на Нобелеўскую прэмію ў галіне літаратуры за зборнік вершаў «Ксты».

Ушанаванне

У 1964 г. Уладзімір Караткевіч прысвяціў Рыгору Барадуліну напісаную аповесць «Ладдзя Роспачы» і падарыў яе рукапіс.

24 снежня 2017 г. у Мінску, урачыста адкрылі памятную дошку (аўтар скульптар Ігар Засімовіч) на доме, дзе жыў паэт.

Расійская кампанія «Яндекс» у 85-ты дзень народзінаў Рыгора Барадуліна змяніла лагатып на галоўнай старонцы. Для карыстальнікаў з Беларусі кампанія пераставіла ў сваёй назве літару «Я» на апошняе месца. Пад лагатыпам патлумачыла: «Той, хто якае зашмат, ставіць сам сябе назад». Гэта радок з верша Рыгора Барадуліна «Азбука — вясёлы вулей», выдадзенага ў кнізе дзіцячых вершаў і казак «Ішоў коця па канапе» (1997).

15 чэрвеня 2021 года ва Ушачах пастаўлены помнік Рыгору Барадуліну, побач пастаўлены помнік Васілю Быкаву. Аўтар помнікаў — беларускі скульптар Ігар Засімовіч. Помнікі «паўсталі цалкам на народныя грошы», ахвяраванымі сотнямі людзей, — паведаміў Глеб Лабадзенка, які займаўся вырашэннем арганізацыйных пытанняў, звязаных з устаноўкай помнікаў.

Спампаваць ці купіць кнігі